İç savaş, bir ülkede devlet otoritesinin çökmesi ya da halkın bir kısmının devlet otoritesini tanımaması sonucunda geniş halk kesimlerinin silahlanarak birbirlerine karşı savaştığı durumlara verilen isimdir. Tarihte en bilinen örnekleri İngiliz İç Savaşı (1642-1651), Amerikan İç Savaşı (1861 – 1865) ve İspanyol İç Savaşı (1936-1939) gibi Batıya özgü çatışmalar olsa da, günümüzde de devam eden iç savaşların önemli bir kısmı Üçüncü Dünya ülkelerinde sürmektedir ve vekalet savaşı, devlet kırılganlığı ya da başarısız devlet fenomeni ile ilişkilidir.
İç savaşlar 20. Yüzyıla dek Avrupa merkezli bir uluslararası sistem hakim olduğu için genellikle kuzey yarımkürede, özellikle de Avrupa’da baş göstermiştir. Ancak batı dışında da uzun süren iç savaşların tarihi kayıtlarına rastlanmaktadır. Bunlara Japonya’da 1467-1615 arasında devam eden ve Tokugawa Şogunluğu ile sona eren Sengoku Dönemi örnek gösterilebilir.
20. Yüzyılın ilk yarısında gerçekleşen 1. Dünya Savaşı ve 2. Dünya Savaşı büyük çaplı yıkımla sonuçlanmış, nükleer silahların icadı devletlerarası genel bir savaşı kabul edilemeyecek kadar tehlikeli hale getirmiştir. Bu nedenle Soğuk Savaş sırasında Avrupa’da barış korunurken, Afrika, Güneydoğu Asya ve Orta Doğu’da dekolonizasyon sonrası vekalet savaşları ve iç savaşlar giderek yaygınlaşmıştır.
2. Dünya Savaşı sonrası yaygınlaşan bağımsızlık hareketleri sonucunda kurulan Afrika, Asya ve Orta Doğu devletlerinde sömürgeci Avrupa güçlerinin ardında bıraktığı miras, bu yeni kurulmuş devletlerin iç savaşa daha meyilli olmasına yol açmıştır. Bu durumun başlıca üç nedeninden bahsetmek mümkündür: Öncelikle, sömürgeci Avrupa güçleri deniz aşırı toprakları ekonomik öncelikler çerçevesinde hakimiyet altına almıştır. Bu da çoğu durumda başlıca ekonomik gelir kaynaklarının (Madenler, petrol, yüksek gelir getiren tarım ürünleri gibi) bulunduğu yerlerin Avrupalılarca kendi aralarında paylaşılması sonucunu doğurmuştur. Yerel etnik ve kültürel gruplar kendilerini, yabancı oldukları başka gruplarla birlikte farklı sömürge imparatorluklarının nüfuz alanlarında bulmuştur. İkinci olarak, Avrupa sömürge idareleri, nüfuz alanlarındaki farklı kökenden yerel halkları birbirine karşı kışkırtarak “böl ve yönet” taktiği gütmüş, hatta Ruanda gibi herhangi bir etnik ve kültürel fark olmayan durumlarda bu farkları özellikle yaratmışlardır. Zira bu yöntem, sömürge halklarının Avrupa emperyalizmine karşı birleşerek etkin bir mücadele vermesini engellemiş ve bu sayede Avrupa sömürge imparatorlukları çok daha az güçle yönetilebilmiştir. Üçüncü olarak sömürge idareleri, genellikle sömürge nüfusu içinde azınlık durumunda olan gruplara idare içinde daha fazla yer ayırarak çoğunluğun hoşnutsuzluğunu kendilerinden ziyade bu gruplara yöneltmişlerdir. 20. Yüzyılın ikinci yarısında sömürgelerini terk ederken, genellikle bu gruplar arasındaki sorunları yeni kurulmuş bağımsız devletlere miras olarak bırakmışlardır. Bu da bağımsızlık sonrasında bu ülkelerde iç savaşların sıklıkla görülmesine yol açmıştır.
Soğuk Savaş sırasında Üçüncü Dünya ülkeleri üzerinde söz sahibi olmak için rekabet eden iki süper güç, bu ülkelerde çıkan iç savaşlarda kendilerine yakın unsurları destekleyerek vekalet savaşı yürütmüştür. Bunların en bilinenleri Kore, Vietnam ve Afganistan Savaşı olmakla birlikte, Angola’dan Kolombiya’ya çok sayıda iç savaş, Soğuk Savaş mücadelesinin yansımalarına dönüşmüştür.
İç savaşlar ülke ekonomisinin ve kamu hizmetlerinin çökmesine yol açtıkları için büyük çaplı sığınmacı dalgalarının ortaya çıkmasına da yol açarlar. Günümüzde Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği’nin çabalarının önemli bir kısmı, Suriye başta olmak üzere devam eden iç savaşların yarattığı sığınmacılara yöneliktir. İç savaşların bir başka etkisi de devlet otoritesinin ve şiddet tekelinin ortadan kalkması ile terör örgütleri için elverişli bir ortam sağlamalarıdır. Bu durumun en ünlü örneği Lübnan İç Savaşı (1975-1990) sırasında çok sayıda terör örgütünün kamplarına ev sahipliği yapmış olan Bekaa Vadisi’dir. İç savaşların finansmanı, kaçak insan, uyuşturucu ve silah ticaretinin de artmasına yol açarak komşu ülkeler için de dolaylı güvenlik tehditleri yaratır.
Günümüzde devam eden iç savaşların önemli bir kısmı Afrika, Güneydoğu Asya ve Orta Doğu’dadır. Orta Doğu’da devam eden iç savaşlardan Suriye, Libya ve Yemen Arap Baharı süreci sonrasında yaşanan siyasal istikrarsızlık nedeniyle başlamıştır ve halen devam etmektedir. Tıpkı Soğuk Savaş sırasında olduğu gibi bu savaşlar da dış güçlerin farklı savaşan taraflara desteği sayesinde aynı zamanda bir vekalet savaşı olarak sınıflandırılabilir. Son dönemim en kanlı iç savaşı 2011’den bu yana devam eden Suriye İç Savaşı olmuştur. Bu savaş sonucunda 2022 itibariyle ölenlerin sayısı yarım milyonu, savaştan kaçan sığınmacıların sayısı ise 5.7 milyonu geçmiştir.
Daha fazlası için:
Okuma Önerileri
İzleme Önerileri
Dinleme Önerileri
https://www.setav.org/podcast-fransiz-lafarge-sirketinin-deas-ile-ortakligi-nasil-gun-yuzune-cikti/ (Erişim: 12 Kasım 2022)
Dr. Öğretim Üyesi Mehmet Ali Tuğtan, 2008 yılından bu yana İstanbul Bilgi Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü öğretim üyesidir. Doktora derecesini 2008 yılında Boğaziçi Üniversitesi Siyaset Bilimi programından almıştır. Uzmanlık alanları Türk-Amerikan İlişkileri, Güncel Dünya Politikası ve Güvenlik çalışmalarıdır.
