İngilizce Airborne Warning And Control System yani havadan uyarı ve kontrol sistemi olan AWACS, hava savunma için uzun menzilli ve hareketli bir radar sistemidir. Amerika Birleşik Devletleri Hava Kuvvetleri tarafından geliştirilen ve Boeing 707 uçağının bu sisteme özel modifiye edilmesi ile taşınmaktadır. Alçak uçan uçakları 370 kilometreden ve daha yüksek hedefleri daha uzaktan fark etme, izleme ve tanımlama kabiliyetine sahiptir. Deniz trafiğini de gözetleyebilir ve hava ile saha koşullarından genelde etkilenmez. İletişim sistemleri çeşitli uçakları ayırt edebilme kabiliyetiyle ve her türlü müdahaleye karşı donanımlıdır. İlk üretimler 1977’de başlamıştır. Amerika Birleşik Devletleri Hava Kuvvetleri AWACS uçaklarını Taktik Hava Komuta çerçevesinde birlikleri için komuta ve kontrol merkezi olarak kullanagelmiş ve NATO da kullanmaktadır.
1960’lardan itibaren hava savunma sistemlerine karşı askeri uçakların zaafları ve yüksek hızlı savaş uçakları NATO’yu kara radarları sistemini yenilemeye yönlendirmişti. Havadan erken uyarı sistemi kurularak hem hızlı uçakları hem de deniz yüzeyindeki araçları uzun menzilli gözetleme kabiliyeti böylece geliştirildi. Bu çabalar, Aralık 1978’de NATO’nun ABD Hava Kuvvetleri’nden 18 AWACS uçağı almaya karar vermesiyle sonuçlandı. Temelde bir hava radarı olan AWACS sürekli bir yenilenmeye tabi tutulmuş ve hava muharebelerinin yönetiminde önem kazanmıştır. En son modernizasyon 2018’de dijitalliğe geçiş olmuştur. 2035’e uzanan modernizasyon çabaları başından beri ana şirket olan Boeing ile devam etmektedir. NATO teknolojik olarak güncel ve etkin kalmaya çalışmaktadır. Bu gelişmenin kümülatif maliyetinin 13 milyar dolar düzeyinde olması tek bir ülkeden ziyade uluslararası işbirliği içerinde ancak gerçekleştirilebileceği olarak yorumlanmakta ve böylece üye devletlerin istisnasız katılımı önemsenerek ortak güvenlik anlayışının bir kez daha altı çizilmektedir. Askeri savunma amaçlı uluslararası işbirliğinin önemli örneklerinden biri olagelmiştir.
NATO hava kadar yer temaslarını da izleyebilen, uzun menzilli radar donanımlı bir Boeing E-3A filosunu kullanmaktadır. Daha ziyade üye devletlerin ulusal kabiliyetleri içinde yer alan araçları kullanan NATO’nun kendisine ait ve doğrudan kendisi tarafından kullanılan ender araçlardan biridir. Barış zamanında hava polisliğinden terörle mücadele operasyonlarına, kurtarma operasyonlarından krize mukabeleye, ambargoların denetlenmesine ve nihayet elbette savaş şartlarında gereken tüm görevlere kadar uzanan geniş bir yelpazede hizmet vermektedir. Normal şartlarda sekizbuçuk saat uçabilmekte ve 310,798 kilometrekare büyüklüğünde bir alanı gözetleyebilmektedir. Havada yakıt ikmal yetisine sahip olduğundan daha uzun süreli görevlerde de bulunabilmektedir.
AWACS uçakları birçok vakada kullanılagelmiştir. Irak’ın Kuveyt’i işgalini engelleyen Körfez Savaşı bağlamında Ağustos 1990 ile Mart 1991 arasında Almanya’daki NATO üssünden AWACS uçakları Türkiye’de Doğu Anadolu’ya gelerek NATO’nun güney kanadını korumak için konuşlandırılmış ve Türkiye-Irak sınırı ile Doğu Akdeniz’deki deniz ve hava trafiğini gözetlemiştir. 1990’larda Bosna-Hersek ve Kosova’daki görevlerinde Birleşmiş Milletler kararlarına riayeti denetlemiş ve NATO’nun operasyonlarına destek olmuştur. Fransız ve Amerikan Hava Kuvvetleri’ne ait AWACS uçakları da bu görevlerde ayrıca yer almışlardır. 11 Eylül 2001 saldırıları sonrasında NATO unsurlarının savunma desteği vermesi örneği olarak AWACS uçakları Amerika Birleşik Devletleri’nde konuşlandırılmıştır.
2002-2016 arasında Akdeniz’de terörle mücadele amaçlı kullanılmıştır. 2011 yılında Libya’da NATO’nun tüm hava unsurlarına komuta-kontrol desteği verilmesinde savaş uçaklarına ve silahlı insansız hava araçlarına taktik emirler iletme dahil asal görevler almıştır. Libya’daki silah ambargosunu uygulanmasına havadan gözetim ile destek de vermiştir. 2011-2014 arasında Almanya’daki Geilenkirchen üssünden AWACS uçakları Afganistan’daki Uluslararası Güvenlik Destek Gücü çerçevesinde konuşlandırılmış ve yakın hava desteği içerisinde dost uçakların destek ve kontrolü gibi taktik muharebe yönetim işlevleri, muharebe alanında hava sahasının kapatılması, arama kurtarma ve taktik hava desteği gibi işlevleri de yerine getirmiştir. Üye devletlere güven verme çabası çerçevesinde 2001 yılında Türkiye’de Güneydoğu Anadolu bölgesinde NATO caydırıcılık amaçlı konuşlandırma yapmıştır. Benzer şekilde, Aralık 2015’te NATO dışişleri bakanları güneyden gelen güvenlik tehditlerine karşı Türkiye’ye güven verme amaçlı olarak gene AWACS uçakları konuşlandırmıştır ve hava gözetleme etkinlikleri, hava polisliği ve deniz devriye uçuşları gerçekleştirilmiştir.
11 Şubat 2016’da NATO savunma bakanları Amerika Birleşik Devletleri’nin talebi üzerine NATO AWACS uçaklarının ilgili devletlerin AWACS kabiliyetine destek vermesi için kullanılmasına karar vermiştir. Aynı yılın Temmuz ayında NATO’nun IŞİD karşıtı uluslararası koalisyona doğrudan AWACS desteği verilmesi kararlaştırılmış ve Ekim’de Türkiye’de Konya hava üssünden kalkan uçaklarla bu koalisyon kuvvetlerinin durum farkındalığının arttırılması sağlanmıştır. Bu uçaklar komuta-kontrol veya eşgüdüm içerisinde bulunmamış, uluslararası hava sahası veya Türkiye hava sahası üzerinde uçmuş, ve gelişmiş teknik özellikleri sonucu bu şekilde Suriye ve Irak hava sahalarını da gözetleyebilmiştir. NATO’nun terörle mücadele konusundaki kararlılığının bir işareti olarak gösterilmektedir.
Rusya’nın Kırım’ı ilhak ettiği 2014’ten beri ve Türkiye’nin taleplerine göre uyarlanmış güvenlik önlemleri çerçevesinde halen kullanılmaktadır. 2022’de Rusya’nın Ukrayna’ya saldırısı sonrasında NATO hava sahasının gözetlenmesinde görev almaktadırlar. Elbette NATO zirveleri esnasında da kullanılmaktadır. Denizlerdeki operasyonlara destek, korsanlıkla mücadele, yakın hava desteği verilmesi, hava sahası yönetimi, arama kurtarma ve afet yönetimi gibi görevlerde bulunmaktadır.
ABD’de gerçekleşen 11 Eylül 2001 saldırıları NATO üyesi devletlerin hükümetlerini kamusal alana saldırılar konusunda hava gözetim desteği istemeye yönlendirmiştir ve bu NATO’nun sivillerin korunmasına desteği konusunu da pekiştirmiştir. Yunanistan’da 2004 Yaz Olimpiyatları, Almanya’da 2006 Dünya (Erkek) Futbol Şampiyonası, Polonya’da 2012 Avrupa (Erkek) Futbol Şampiyoansı gibi meşhur spor etkinlikleri ile 2015’te Almanya’da G7 zirvesi, 2016’da Polonya’da Dünya Gençlik Günü ve 2019’da Romanya’da AB zirvesi çerçevesinde kullanılmıştır. AWACS uçaklarının savunma amaçlı ve sivillerin güvenliği için kullanılması ile bilinirliğinin ve meşruiyetinin arttığı söylenebilir.
Okuma Önerileri:
Dr. İnan Ruma, İstanbul Bilgi Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde görev yapmaktadır. Akademik derecelerini ODTÜ ve Paris-1 Panthéon-Sorbonne Üniversitesi’nden almıştır. Çeşitli dönemlerde Bosna Hersek ve Kosova’daki AGİT misyonlarında çalıştı. Ekonomi Politik, Balkanlar, Rusya, Avrasya ve artık kaçınılmaz hale gelen Türk Dış Politikası üzerine çalışmaktadır. Doğa ile uyumlu yaşamın, emeğin ve özgürlüğün esas olduğunu düşünüyor.
