Çevreleme (Containment) Soğuk Savaş sırasında ABD’nin komünizmin yayılmasına karşı izlediği genel stratejinin adıdır. Kavramın fikir babası, ABD’nin etkin diplomat ve siyasi düşünürlerinden biri olan George F. Kennan’dır. Kavramsal olarak çevreleme, yumuşama (detant) ve rejim değişikliği (roll back) arasında bir yer işgal eder.
Tarihsel olarak çevreleme 2. Dünya Savaşı sonrasında ortaya çıkmıştır. Savaş sırasında faşizm ve militarizme karşı kurulan ittifakın üyeleri Sovyetler Birliği ve ABD arasındaki görüş ayrılıkları ve güvensizlik, savaşın sona ermesi yaklaştıkça daha da belirginleşmiştir. Bir dönem Sovyetler Birliği ile işbirliğinin F. D. Roosevelt yönetimi içindeki en hararetli taraftarlarından biri olan ABD’nin Moskova Büyükelçisi Averell Harriman başta olmak üzere ABD Dışişleri Bakanlığı bünyesindeki çok sayıda diplomat ve CIA’in öncülü sayılan OSS’de görevli istihbaratçılardan oluşan bir uzman topluluğu, Sovyetler Birliği’nin savaş sonrasına dair amaçlarından giderek artan biçimde şüpheye düşmektedir. Bu şüphelere gerekçe olarak, Kızıl Ordu’nun 1944 Varşova Ayaklanması sırasında taarruza ara verip Polonya’nın başına kendi adamlarını getirmek için Alman mezaliminden fayda sağlaması, Çekoslovakya’da Beneş hükümetini çökerterek yerine komünist bir iktidarın kurulması için çalışması, İran’ın kuzeyinden çekilmekte gecikmesi, Yunanistan’da devam eden iç savaşta komünist partizanlara sağladığı destek, Türkiye’ye Boğazlar ve doğu illeri konusunda yaptığı baskı gibi sebepler sayılabilir. Ancak 1946 Şubatına dek ABD’de Sovyetler Birliği ile bu yeni çağda hangi esaslar çerçevesinde ilişki kurulabileceğine dair bir siyasi doktrin henüz ortaya konmamıştır.
George F. Kennan, Şubat 1946’da ABD’nin Moskova Büyükelçiliğinde görevli iken ABD Dışişleri Bakanlığı kendisinden Sovyetler Birliği’nin neden IMF ve Dünya Bankası’nın kuruluşuna karşı olduğunu anlatan bir rapor yazmasını istemiştir. Kendisinin bu soruya cevabı, Soğuk Savaş tarihine Uzun Telgraf olarak geçmiştir. Kennan, Uzun Telgrafta Sovyet siyasi anlayışını Hitler Almanyası ile kıyaslarken Sovyetlerin maceracı ya da şematik biçimde ideolojik davranmadığını iddia eder. Tam tersine, Kennan’a göre Sovyet davranışının temelinde Makyavelist bir güç siyaseti anlayışı vardır. Bu nedenle de Sovyetler, kuvvetle geri itilmedikleri ve engellenmedikleri sürece amaçlarını gerçekleştirmek için ilerlemeye devam edeceklerdir. Kennan’ın Uzun Telgrafı ABD Dışişleri Bakanlığında çok sayıda insanın uzun zamandır yaşadıkları ancak anlamlandıracak çerçeveyi bulamadığı tecrübelere bu çerçeveyi sağlamıştır. Nitekim Başkan Harry Truman’ın danışmanları Clark Clifford ve George Elsey, Kennan’ın Uzun Telgrafı etrafında daha somut politika önerileri içeren bir rapor hazırlarlar. Bu sırada, Kasım 1946 ara seçimleri sonucunda Kongre’nin her iki kanadı da muhalefetteki Cumhuriyetçi Parti’nin kontrolüne geçer. Bu durum, Demokrat Başkan Truman’ın Sovyetler Birliği’ne karşı daha sert bir siyaset izlemesini teşvik edecektir. Yine 1946 yılında, savaştan sonra savaş esiri olarak ABD’nin eline geçen Alman Doğu Cephesi Askeri İstihbarat Örgütü Fremde Heere Ost (FHO) yöneticisi General Reinhard Gehlen ve karargâh kadroları, özgürlükleri karşılığında ABD istihbaratına Sovyet askeri konuşlanmaları ve niyetleri konusunda hem sakladıkları Alman arşivleri hem de halen bağlantı halinde oldukları Doğu Avrupa’daki saha ajanlarından gelen bilgileri aktarmaya başlamışlardır. Bu bilgiler özellikle kurulmakta olan CIA’in yöneticileri ve onların bilgilendirdiği Amerikan askeri ve sivil liderliği arasında Sovyetlere karşı şüphe ve güvensizliğin boşuna olmadığına dair kanaatlerin kuvvetlenmesine yol açacaktır.
Ocak 1947’de dönemin Donanma Bakanı James Forrestall, Kennan’ı Uzun Telgrafı bir makale olarak yazıp “X” müstearı ile Foreign Affairs dergisinde yayınlamak konusunda teşvik eder. Ortaya çıkan “The Sources of Soviet Conduct” (Sovyet Yönetiminin Temeli) başlıklı makale, Foreign Affairs dergisinin Temmuz 1947 sayısında yayınlanır. Özgün başlığından ziyade adı bilinmeyen yazarına ithafla “X Makalesi” olarak ünlenen bu makalede Kennan, Sovyetler Birliği’ne karşı uygulanması gereken siyaseti tarif etmek için çevreleme kavramını kullanır. Kennan makalede, Sovyet yayılmacılığını durdurmak için ABD’nin, Sovyetlerin attığı her adıma mukabele etmesi gerektiğini, sadece güç dilinden anlayan Sovyet yönetiminin ancak bu şekilde caydırılabileceğini iddia etmiştir.
Soğuk Savaşın hararetli ilk on beş yılında çevreleme, Kennan’ın kastettiği politik çevrelemeden ziyade askeri anlamda uygulanmıştır. Sovyetler Birliği’nin Türkiye ve Yunanistan’a yönelik baskılarına karşılık bu ülkelere dönemin ABD Başkanı Truman’ın adıyla anılan doktrin çerçevesinde askeri ve ekonomik yardım yapılmıştır. 1949’da ABD liderliğinde kurulan NATO, temelde Sovyet yayılmacılığını Avrupa’da durdurmak amacını taşımaktadır. Bu sürece paralel olarak Avrupa çapında ekonominin yeniden ayağa kaldırılması ve bu sayede komünizmin etkisinin kırılması Marshall yardımlarıyla desteklenmiştir.
1950’de ABD Ulusal Güvenlik Konseyi (National Security Council) tarafından yayınlanan NSC-58 numaralı rapor ile çevreleme, ABD’nin Soğuk Savaş stratejisinin köşe taşlarından biri haline gelmiştir. Rapor, ABD ve Avrupalı müttefiklerinin savunma harcamalarının artırımı yoluyla Sovyetler Birliği üzerinde kurulacak askeri ve siyasi baskının, komünizmin etki alanını daraltmasını öngörmektedir. Yine bu bağlamda 1950’ler ve 1960’larda Kore ve Vietnam Savaşlarına ABD’nin doğrudan müdahil olmasını meşrulaştırmak için çevrelemenin bunu gerektirdiği iddia edilmiş, ancak bizzat çevrelemenin fikir babası Kennan buna şiddetle karşı çıkarak kastının bu tür askeri bir çevreleme olmadığı, zaten ABD’nin komünizmin yayılmasını dünyanın her yerinde bilfiil engellemesinin de mümkün olmadığını belirtmiştir. Denilebilir ki, bu dönemde tıpkı realist uluslararası ilişkiler teorisi gibi çevreleme de Soğuk Savaş’ı yürüten kadrolar için açıklayıcı bir rehber ilkeden meşrulaştırıcı bir ideolojik unsura dönüşmüştür.
Ekim 1962 Küba Füze Krizi ABD ve Sovyetler Birliği arasında doğrudan bir çatışmanın ne denli tehlikeli olabileceğini her iki tarafa da göstermiştir. Bu krizin devam ettiği 13 uzun gün boyunca tüm dünya nefesini tutmuş genel bir nükleer savaş çıkıp çıkmayacağını merak ederken, kriz son anda verilen tavizler ve yürütülen perde arkası diplomasi sayesinde atlatılmıştır. Bu olaydan ders çıkartan süper güçler, ilişkilerinde daha tahmin edilebilir ve birlikte yaşamayı mümkün kılacak yeni önlemler almaya yönelmiştir. 1963 yılından itibaren ABD’nin Vietnam Savaşına giderek artan dahli ya da Sovyetler Birliği’nin 1968’de Çekoslovakya’yı işgali bu genel eğilimi değiştirmemiş ve 1960’ların sonu itibariyle taraflar arasında artan ticaret ve ikili ilişkiler çerçevesinde özellikle Avrupa’da barış ve istikrarı tesis edecek bir yumuşama (detant) gerçekleşmiştir. 1968 öğrenci protestoları, sivil haklar hareketi ve Vietnam Savaşı karşıtı hareketin etkileri ile ABD iç siyasetinde de sola bakış farklılaşmış, bu bağlamda ABD’nin Sovyetler Birliği’ne karşı tavrı da değişmiştir.
Sovyetler Birliği’nin Afganistan’ı işgali ve ABD’de Ronald Reagan liderliğinde yeni sağın iktidara gelmesi ile ilişkiler yeniden gerilmiştir. Bu nedenle 1980’lerde, bazı uzmanlara göre “2. Soğuk Savaş” olarak anılan dönemde ABD, Sovyetler Birliği’ne karşı rejim değişikliği (roll back) politikasını yürürlüğe koymuştur. Bu politika, Başkan Reagan’ın ifadesi ile çevrelemenin ve detantın aksine “komünizmi ait olduğu tarihin çöplüğüne atmayı” amaçlamaktadır. 1980’lerin ikinci yarısında Sovyetler Birliği’ndeki iç gelişmeler, önce Varşova Paktının ardından da Sovyetler Birliği’nin çöküşü ile sonuçlanacaktır.
Daha fazlası için:
Okuma Önerileri
İzleme Önerileri
Dinleme Önerileri
Dr. Öğretim Üyesi Mehmet Ali Tuğtan, 2008 yılından bu yana İstanbul Bilgi Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü öğretim üyesidir. Doktora derecesini 2008 yılında Boğaziçi Üniversitesi Siyaset Bilimi programından almıştır. Uzmanlık alanları Türk-Amerikan İlişkileri, Güncel Dünya Politikası ve Güvenlik çalışmalarıdır.
