Barış için Ortaklık (BİO), NATO ile Avrupa-Atlantik bölgesindeki ortak ülkeleri arasında Soğuk Savaş sonrası dönemin yeni uluslararası koşullarıyla uyum sağlamaya yönelik bir girişim olarak 1994 yılında oluşturulmuş bir ikili işbirliği programıdır.
İttifakın Soğuk Savaş sonrası yeni uluslararası koşullara uyumlu olarak kendisini geliştirmesine yönelik ilk adımlar, oldukça erken bir tarihe, 1990 yılında düzenlenen Londra Zirvesi’ne dayanmaktadır. Bu zirvede eski Varşova Paktı üyesi Orta ve Doğu Avrupa ülkelerine Sovyetler Birliğini de dışlamadan “dostluk eli uzatılması,” (extending the hand of frieandship) genel olarak Doğu-Batı ilişkilerinde de özel olarak ittifakın kendi gelişiminde de bir dönüm noktası olmuştur. Londra Zirvesi’nden bir yıl sonra Roma Zirvesi’nde NATO ‘Yeni Stratejik Konsept’i kabul etmiş, ittifakın yeni güvenlik sorunlarıyla karşı karşıya olduğunu tespit eden bu yeni stratejik konseptle ittifak, ortaklığa, diyaloğa ve işbirliğine vurgu yapan geniş bir güvenlik yaklaşımı benimsemiştir.
Gerek Londra Konferansı’nda kullanılan dostluk eli söylemi gerek yeni stratejik konseptte benimsenen diyalog, ortaklık ve işbirliği anlayışı, 1991’de Kuzey Atlantik İşbirliği Konseyi’nin (KAİK) kurulmasıyla hayata geçirilmiştir. 20 Aralık 1991’de gerçekleşen KAİK’in açılış toplantısı sırasında Sovyet elçisinin, Sovyetler Birliği’nin feshedildiğini ve kendisinin artık yalnızca Rusya Federasyonu’nu temsil ettiğini açıklamış olması, sadece ittifak açısından değil, tüm uluslararası sistem açısından değişimin hızının göstergesi olmuştur. İttifak bu durumda eski Varşova Paktı üyelerinin yanında 11 Sovyetler Birliği Cumhuriyeti’ni de ortaklığa davet etmiştir. Başlangıçta Soğuk Savaş’tan kalan güvenlik endişelerine odaklanmakla birlikte, KAİK diyalog ve işbirliğinin öncülüğünü yapmış ve nihayetinde “Barış için Ortaklık” programının yaratılmasına öncülük etmiştir.
Ocak 1994’te gerçekleşen Brüksel Zirvesi NATO tarihinde yeni bir aşamayı başlatmıştır. Zirvede ittifak liderleri, NATO ile katılımcı devletler arasındaki ilişkiyi dönüştürecek acil ve pratik bir program olarak BİO programını başlattıklarını duyurarak KAİK’e katılan diğer devletleri ve bu programa katkıda bulunabilecek ve katkıda bulunmaya istekli diğer AGİK ülkelerini bu ortaklığa katılmaya davet etmiştir (Partnership for Peace: Invitation Document).
BİO programının temeli, her ortak ülke ile NATO arasında bireysel bir ortaklık oluşturulmasıdır. Söz konusu ortaklığın düzeyi ve hızı her ortağın bireysel tercihlerine göre şekillendirilmektedir. Ortak ülkeler kendi istek ve yeteneklerine göre bireysel faaliyetlerini seçerek bir Sunum Belgesi halinde NATO’ya sunarlar. Buna dayalı olarak her ortak ülkenin Bireysel Ortaklık Programı hazırlanmaktadır. Bu iki yıllık programlar, işbirliği ve savunma politikası ve reformuna odaklansa da sivil ve askeri ilişkiler, eğitim ve öğrenim, hava savunması, iletişim ve bilgi sistemleri, kriz yönetimi ve sivil olağanüstü hal yönetimi gibi her türlü NATO faaliyet alanını içermektedir.
BİO’nun hedefleri her ortak ülkenin imzaladığı ve katılımcıların programın hedeflerini yerine getirmeye yönelik taahhütlerini içeren Çerçeve Belgesinde açıklanmaktadır. Bunlar; ulusal savunma planlama ve bütçeleme süreçlerinde şeffaflığı kolaylaştırmak, silahlı kuvvetlerin demokratik kontrolünü sağlamak, BM ve/veya AGİT’in sorumluluğundaki operasyonlara katkıda bulunma kabiliyetini ve hazırlığını sürdürmek, ortak planlama amacıyla NATO ile işbirliğine dayalı askeri ilişkiler geliştirmek, BİO katılımcılarının barışı koruma, arama ve kurtarma, insani yardım operasyonları ve diğer alanlarda görev üstlenme yeteneklerini güçlendirmek amacıyla ortak planlama, eğitim ve tatbikatlar amacıyla NATO ile işbirliğine dayalı askeri ilişkiler geliştirmek şeklinde sıralanmıştır (Partnership for Peace: Framework Document). 2011 yılına gelindiğinde yayınlanan Ortaklık İşbirliği Menüsü (Partnership Cooperation Menu) ile ortakların dahil olabilecekleri faaliyet alanlarının sayısı binlere ulaşmıştır.
1995’te BİO’nun çalışmalarını koordine etmek, NATO önderliğindeki barışı koruma operasyonlarına asker gönderen NATO üyesi olmayan ülkelere bilgilendirme ve planlama olanakları sağlamak üzere, Avrupa Müttefik Kuvvetleri Yüksek Karargahı’nda (SHAPE) Ortaklık Eşgüdüm Hücresi kurulmuştur. Bu süreçte BİO ortakları birçok NATO tatbikatına dahil olmuş ve 1996 yılında Bosna-Hersek’te NATO’nun önderlik ettiği güce katılmıştır.
1997 yılında KAİK gözden geçirilerek BİO’nun siyasi organı olarak işlev görecek Avrupa Atlantik Ortaklık Konseyi’ne (AAOK) dönüştürülmüş, AAOK 30 NATO üyesinin 20 ortak ülkeyle gerçekleştirdiği işbirliğinin kurumsal çatısı haline gelmiştir. Aynı yıl Madrid Zirvesi’nde ise BİO’nun operasyonel rolünün artırılmasına, siyasi danışma unsurunun güçlendirilerek ortakların karar verme ve planlama süreçlerine daha fazla katılımının sağlanmasına karar verilmiştir.
1999 yılında BİO birkaç açıdan yeni bir aşamaya taşınmıştır. Washington Zirvesi’nde kabul edilen yeni stratejik konsept ile paralel olarak BİO’nun operasyonel kapasitesinin genişletilmesine karar verilmiştir. Bu kapsamda, ittifak ve ortak kuvvetlerin NATO önderliğindeki operasyonlarda birlikte hareket etme yeteneğini geliştirmek için Operasyonel Yetenekler Konsepti, karar vermede, operasyonel planlamada ve komuta düzenlemelerinde ortak katılım için Siyasi-Askeri Çerçeve ve ortak ülkelerin operasyonel yeteneklerini güçlendirmeye yardımcı olmak için bir Eğitim ve Öğretim Geliştirme Programının hayata geçirilmesine karar verilmiştir. Aynı yıl birçok ortağın NATO’nun Kosova’daki barış gücüne (KFOR) katkıda bulunmasının yanı sıra diğer gelişme BİO’nun üç ortağı Macaristan, Çek Cumhuriyeti ve Polonya’nın NATO üyesi olması olmuştur. Esasen programın amaçları arasında yer almasa ya da açıkça ifade edilmekten kaçınılmış olsa da BİO bir bakıma Doğu Bloku ülkelerinin NATO üyeliği öncesi hazırlıklarını tamamladıkları bir aşama işlevi görmüştür. Bulgaristan, Estonya, Letonya, Litvanya, Romanya, Slovakya ve Slovenya 2004’te, Arnavutluk ve Hırvatistan 2009’da, Karadağ 2017’de ve Kuzey Makedonya 2020’de NATO’ya tam üye olan BİO ortaklarıdır.
BİO ortaklarının zaman içinde NATO üyeliğine geçmiş olmaları işbirliğinin derinleştirilmesine engel olmamıştır. 2002 Prag Zirvesi’nde Terörizme Karşı Ortaklık Eylem Planı ile Bireysel Ortaklık Eylem Planları hayata geçirilmiş, 2004 İstanbul Zirvesi’nde Savunmanın Kurumsallaşmasına Dair Ortaklık Eylem Planı başlatılmış, yine bu zirvede Harekat Yetenekleri Konsepti’nin genişletilmesi kararlaştırılmış ve ortakların Müttefik Dönüşüm Komutanlığı’nda temsil edilmeleri teklif edilmiştir. 2004 Zirvesi’nde öne çıkan bir diğer unsur da ortaklık kapsamında Kafkasya ve Orta Asya’ya daha fazla odaklanılması olmuştur. 2011 Lizbon Zirvesinin ardından yeni, daha verimli ve esnek bir ortaklık politikası için gözden geçirilmiş Siyasi-Askeri Çerçeve kabul edilmiştir.
BİO programı bir yandan NATO için kendisiyle işbirliği içinde hem NATO hem de ortak ülkelerin güvenlik alanını genişletmeye destek olacak bir yapı meydana getirirken diğer yandan ortak ülkelerin kendi askeri modernizasyon hedeflerini gerçekleştirmelerine de destek olmuştur (Çelikpala, 2019: 2-3).
Okuma Önerileri:
Makale: Andrei Kozyrev, “Partnership or Cold Peace?”, Foreign Policy, Cilt 99, s. 3-14, 1995.
Makale: Mitat Çelikpala, “NATO İşbirlikleri ve Ortaklıkları”, Güvenlik Yazıları Serisi, No 10, 2019. https://trguvenlikportali.com/wp-content/uploads/2019/10/NATOIsbirlikleriOrtakliklari_MitatCelikpala_v.1.pdf
Doç. Dr. Fulya Aksu, İstanbul Altınbaş Üniversitesi Uluslararası İlişkiler öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. Doktora derecesini 2011 yılında Ankara Üniversitesi’nden ‘Dış Politika ve Kimlik: İnşacı Perspektiften Türk Dış Politikasının Analizi’ başlıklı teziyle alan Aksu’nun akademik ilgi ve çalışma alanları, uluslararası ilişkiler teorileri, savaş ve güvenlik çalışmaları ile Türk dış politikasıdır. Doç. Dr. Aksu’nun bu alanlarda, aralarında ‘The Transatlantic Link in Turkey’s Middle Power Identity’, ‘İlkçağlardan Günümüze Haklı Savaş’, ‘Türkiye’de Güvenlik: Algı, Politika, Yapı’, ‘NATO’nun Stratejik Konseptleri’ başlıklı çalışmaları bulunan birçok yayını mevcuttur.
