Birleşmiş Milletler’e (BM) bağlı özerk bir kuruluş olarak dünya genelinde halk sağlığını geliştirmeyi amacıyla 7 Nisan 1948’de kurulan Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), küresel düzeyde herkes için mümkün olan en yüksek sağlık hizmetlerinin sağlanması ve standartlaşmasını hedeflemektedir.
Sağlık alanında modern uluslararası iş birliğinin tarihi, 19. yüzyılın ortalarında, özellikle endüstrileşmiş Avrupa kentlerinde işçi sınıfının yaşadığı mahallelerde başlayan kolera hastalığının kısa sürede küresel bir salgına dönüşmesiyle başlamıştır. Salgın hastalıkların kentsel ve ulusal sınırlar içinde kontrol altına alınamaması nedeniyle kolera, küresel bir salgına dönüşmüş ve uluslararası ilişkilerin gündemi haline gelmiştir. Dünya ticaretinin durma noktasına gelmesiyle toplanan Uluslararası Sağlık Konferansları sonucunda ilk olarak 1892’de kolera salgınıyla etkin mücadele için karantina tedbirleri alınması hususunda bir uluslararası anlaşma imzalanmış, bunu 1903 yılında veba, kolera ve sarı humma hastalıklarını kapsayan konsolide bir düzenleme izlemiştir.
Sağlık alanında uluslararası iş birliğinin öncüsü olan bu adımlar, uluslararası sağlık yönetmeliklerinin gelişmesine de ön ayak olmuştur. Sonrasında bulaşıcı hastalıklarla mücadele için giderek daha geniş bir faaliyet yelpazesini kapsayacak bir yetki ile 1907’de Uluslararası Kamu Sağlığı Ofisi (Office International d’Hygiène Publique – OIHP) kurulmuştur. Birinci Dünya Savaşı’nın ardından, OIHP’nin ele aldığı konuların kapsamı ve çeşidi genişletilerek Milletler Cemiyeti Sağlık Organizasyonu kurulmuştur. Bu öncü adımlar, uluslararası sağlık iş birliğini sağlayan, sağlıklı yaşamı bir insan hakkı olarak gören ve sağlık alanında kapsamlı araştırmaların sürdürülebilirliğiyle temel sağlık hizmetlerinin standartlaşmasını önceleyen DSÖ benzeri bir uluslararası kuruluşun gerekliliğini ortaya koymuştur. İkinci Dünya Savaşı’nın patlak vermesiyle, Avrupa başta olmak üzere tüm dünyada kamusal sağlık hizmetleri ve sağlık alt yapıları çökünce, savaş sonrası sağlık sektörünün rehabilitasyonu ulus devletlerin öncelikli gündem maddelerinden birine dönüşmüştür.
Tüm bu gelişmeler ışığında 1948 yılında bir BM örgütü olarak kurulan DSÖ, uluslararası sağlık politikasını yönlendirme ve koordine etme konusunda geniş yetkilerle donatılmıştır. Başlangıçta öncelikli sorumluluk alanları kadın ve çocuk sağlığı, beslenme, temel hijyen standartlarının geliştirilmesi, tüberküloz, sıtma ve diğer salgınlarla mücadele, aşılama kampanyaları olan DSÖ, zaman içinde gıda güvenliğinden kadına yönelik şiddetle mücadeleye, küresel iklim değişikliğinden biyoçeşitliliğe kadar pek çok konuda küresel uyum ve eşgüdüm mekanizmalarının geliştirilmesinden sorumlu hale gelmiştir. Bu minvalde, BM’nin Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri (Sustainable Development Goals – SDG) ile eşgüdümlü olarak işbirliği ve araştırma gündemi genişlemiştir. İnsani güvenlik ve kalkınma konularında küresel uyum, iyileştirme ve eşgüdümü hedefleyen bu BM hedeflerinin 3. maddesi, küresel sağlık hizmetlerinin geliştirilmesi ve güvenliği ile ilgilidir. Bu kapsamda sağlık, salt hastalık ya da sakatlıktan uzak olma durumu olarak değil, fiziksel, zihinsel ve sosyal iyi olma hali olarak kavramsallaştırılmış ve bireylerin en yüksek sağlık standartlarına ulaşabilmesi bir insan hakkı ve insani güvenlik ölçütü olarak tanımlanmıştır. BM, ulus devletlerin, temel sağlık hizmetlerinin ayrım gözetmeksizin karşılanması ve güncel sağlık standartlarının yakalanması hususlarındaki sorumluluklarının altını çizerek, DSÖ’yü de sağlık hizmetlerine erişim konusunda ve sağlıklı yaşam hakkının pekiştirilmesi için koordinasyonu sağlayan, araştırmalar yürüten, standartları belirleyen, bu alanda küresel işbirliğini yürüten ve sağlık alanında iyi örnek ve uygulamaların yaygınlaşması ve küreselleşmesini sağlayan küresel bir platform olarak yeniden tanımlamıştır.
Resim: Sürdürülebilir Kalkınma Hedeflerinde Sağlık
Bu hedefler doğrultusunda sağlık konularında liderlik görevini üstlenen DSÖ, sağlık alanında araştırmaları şekillendirir, sağlık teknolojilerinin geliştirilmesine liderlik eder, küresel sağlık politikalarını oluşturur, hazırladığı yıllık raporlarla küresel sağlık verilerini derler, teknik destek sağlar ve ulusal sağlık sistemlerinin iyileşmesi ve dayanıklılığı için politika önerileri sunar. Kuruluş, aynı zamanda dünya genelinde sağlık eşitsizliklerini azaltmaya yönelik çalışmalar yürütür. Bu kapsamda, düşük ve orta gelirli ülkelerde sağlık hizmetlerine erişimi artırmak, temel sağlık hizmetlerinin iyileştirilmesi, anne-bebek ölümlerinin önüne geçilmesi, kadın ve çocuk sağlığının desteklenmesi gibi konulara özel önem verir.
DSÖ ayrıca sağlıkla ilgili küresel hedefler de belirlemektedir. Bu hedefler arasında bulaşıcı hastalıkların ortadan kaldırılması veya kontrol altına alınması, kronik hastalıkların önlenmesi, sağlıklı yaşam tarzlarının teşvik edilmesi (obezite ve yasaklı madde kullanımıyla mücadele gibi) ve çevresel sağlık risklerinin azaltılması (hava kalitesinin iyileştirilmesi, su kirliliğiyle mücadele ve insan sağlığını tehdit eden kimyasalların kullanımının sınırlandırılması, vb.) gibi konular bulunmaktadır.
BM üyesi 194 ülkenin hükümetleri tarafından desteklenen DSÖ; Afrika, Avrupa, Amerika, Güney Doğu Asya, Doğu Akdeniz ve Batı Pasifik olmak üzere 6 bölgesel yönetimden oluşmaktadır. Bu bölgeselleşme stratejisi, yerel kaynaklar ve riskler konusunda daha iyi bilgi sahibi olmayı, yerel yönetimlerle sürdürülebilir bağlar kurmayı ve küresel sorunların yerel dinamiklerini anlamayı mümkün kılmaktadır. DSÖ’nün en yüksek karar organı Dünya Sağlık Asamblesi’dir ve her yıl tüm üye ülkelerin sağlık bakanlarından oluşan temsilcilerin bir araya gelmesiyle toplanır.
DSÖ, aynı zamanda dünyadaki önemli sağlık sorunları ve salgınlar hakkında bilgi toplayarak yayınlamaktadır. Örneğin, 20 yüzyılda su çiçeği ve çocuk felci gibi çocukluk çağı hastalıklarına yönelik geliştirilen aşıların, ulusal ve küresel ölçekte rutin aşılama programlarına dahil edilmesinde DSÖ’nün çalışmaları etkili olmuştur. Bu sayede, sakatlık ve kronik sağlık sorunlarına neden olan bu hastalıkların önemli ölçüde önüne geçilmiş ve özellikle gelişmekte olan ülkelerde bir insani güvenlik meselesi olan çocukluk çağı hastalıkları bu sayede kontrol altına alınabilmiştir. Yakın tarihimizde DSÖ’nün bu konuda müdahale ettiği salgınlardan bazıları, 1990’larda ortaya çıkan HIV (AIDS) ve Deli Dana (Bovine Spongiform Encephalopathy) hastalıkları, 2000’lerin başında pandemiye dönüşerek tüm dünyada ölümlere sebep olan SARS (Şiddetli Akut Solunum Sendromu), 2013-2016 yılları arasında Batı Afrika bölgesinde görülen Ebola ile mücadeledir. Son olarak, COVID-19 pandemisi sırasında, küresel salgınla ilgili bilgileri toplamak, değerlendirmek ve yaymak, hastalığın teşhisi, tespiti ve tedavisi için prosedürleri belirlemek, hastalıktan korunmak için gereken önlemleri duyurmak, karantina protokollerini belirlemek, aşı geliştirme çalışmalarını örgütlemek, aşı dağıtımını koordine etmek ve pandemiye karşı küresel çabaları yönlendirmek için merkezi bir rol oynamıştır.
Finansmanı üye ülkelerden aldığı aidatlar ve gönüllü katkılardan oluşan ve kaynağı dünya genelinde sağlık hizmetlerinin iyileştirilmesi ve sağlıkla ilgili acil durumlara müdahale edilmesi için kullanan DSÖ, küresel sağlık alanında bir çatı örgüt olarak fark yaratmayı de hedeflemektedir. Bu hedef doğrultusunda DSÖ, kamu sağlığının korunması ve iyileştirmesiyle bu alanda bölgesel ve küresel eşitsizliklerin ortadan kaldırılmasını insan hakkı ve güvenlik meselesi olarak ele almaktadır. DSÖ, kurulduğu yıldan bu yana, dünya çapında sağlık standartlarını yükseltmek, hastalıkların önlenmesi ve kontrolü, sağlık hizmetlerine erişimin kolaylaştırılması ve sağlık konusunda bilgi ve farkındalığın artırılması alanlarında önemli bir rol oynamıştır. Bu çabalar, dünya çapında insanların sağlık seviyesinin iyileştirilmesine, daha iyi bir yaşam kalitesine ulaşılmasına ve sağlık güvenliğinin küresel bir değer olarak inşa edilip korunmasına katkıda bulunmaktadır.
Okuma Önerileri
Kitap: Cueto, M., T. Brown ve E. Fee, The World Health Organization: A History (Global Health Histories), Cambridge, Cambridge University Press, 2019.
Kitap: Clinton, C. ve D. L. Sridhar, Governing Global Health: Who Runs the World and Why? Oxford, Oxford University Press, 2017.
Ders: Güvenlik Akademisi XVI: Küresel Pandemi Krizi ve Uluslararası Güvenlik Dersi Tanıtımı, Evren Balta, https://www.youtube.com/watch?v=WnPAmJp1u8Q (Erişim tarihi: 30 Kasım 2023)
Dr. Öğr. Üyesi Fulya Hisarlıoğlu, Kadir Has Üniversitesi Uluslararası İlişkiler bölümünde akademik kariyerini sürdürmektedir. Dr. Hisarlıoğlu daha öncesinde Kadir Has Üniversitesi’nde post-doktora araştırmacısı olarak çalışmış ve aynı zamanda kısmi zamanlı öğretim görevlisi olarak görev yapmıştır. Öncesinde Okan Üniversitesi’nde kısmi zamanlı öğretim görevlisi olarak görev almış ve TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi’nde de kısmi zamanlı öğretim görevlisi olarak çalışmıştır. Doğuş Üniversitesi’nde yardımcı doçent doktor unvanıyla akademik kariyerine başlamış ve beş yıl boyunca bu üniversitede görev yapmıştır. Fulya Hisarlıoğlu’nun araştırma alanları arasında Türk dış politikası, Avrupalılaşma ve eleştirel güvenlik bulunmaktadır.
