EUNAVFOR MED olan Sofia Operasyonu Avrupa Birliği’nin kapsamlı olduğunu düşündüğü ve veya duyurduğu göç konusundaki unsurlardan biridir. Asıl ismi Avrupa Birliği Deniz Gücü’nün (European Union Naval Force, EUNAVFOR) Akdeniz Operasyonu olarak EUNAVFOR MED olan Sofia Operasyonu bu ismi 24 Ağustos 2015’te Alman gemisi Schleswig-Holstein’da (Almanya’da bir eyalet ismidir) EUNAVFOR MED görevini yapmaktayken Somalili bir mülteciden doğan bebekten almaktadır. (Bulgaristan’ın başkenti ile karıştırılmaması için Türkçede Sofia olarak yazılması anlamlı görünmektedir). Türkçeye Bilge olarak çevrilebilecek olan Sophia ismi ise bu örnekte Alman gemisinin atfından hareketle Prusya prensesi Sophia’ya (1866-1952) dayanmaktadır. Türkçede Dönemin Avrupa Birliği Dış İlişkiler ve Güvenlik Politikası Yüksek Temsilcisi ve AB Komisyonu Başkan Yardımcısı Federica Mogherini’nin sözleriyle, “kurtarılan insanların hayatlarını onurlandırmak için” ve kaçakçılarla mücadelenin insan hayatını kurtarmak demek olduğu mesajını dünyaya verebilmek için EUNAVFOR MED operasyonu aynı zamanda Sofia Operasyonu olarak isimlendirilmiştir. Avrupa Birliği üye ülkelerinin ve dolayısıyla kaçınılmaz olarak AB kurumlarının mültecilerle ilgili tavır ve siyasetleri ile ilgili -çoğunlukla haklı- sert eleştirileri düşününce, bu güzelleme inandırıcı görünmemektedir elbette. Fakat tipik bir askeri kısaltma izlenimi veren bir operasyonun aslında insan hayatı ile ilgisini, Almanya’daki bölgeciliği ve Avrupa’nın aristokratik geçmişinin izlerinin düzeyini göstermesi açısından manidar olmuş, yapıldığına değmiş görünmektedir.
Asıl çerçevesi göç olmakla beraber elbette bu devasa sorun ile ilgili olan çatışmalar, tahakküm, yoksulluk, iklim değişikliği ile de tanımlanmaktadır. Bu anlamda, iklim nedeniyle olan yerlerinden olanların da mülteci sayılması konusundaki tartışmayı da beslemektedir. Bütün etkinliklerin insan hakları ve mülteci hukuğu dahil uluslararası hukuk çerçevesinde yapıldığı örneğin kurtarılan insanların üçüncü ülkelere bırakılmayacağı bilgilendirmesi de nitekim çok yönlü tartışma ve eleştirilerin konusu olmaktadır. Ana görev odağı Akdeniz’de insan kaçakçılarını deniz yollarının ve araçlarının sistematik kontrolü ile engellemektir. 7 Ekim 2015, 30 Ağustos ve 6 Eylül 2016 ile 27 Temmuz 2017’de revizyonlar yapılmış, ve sonucunda Libya sahil koruma birliklerini ve donanmasını eğitmek ve Birleşmiş Milletler tarafından konulan silah ambargosunun uygulanmasına Libya açıklarında destek olmaktır.
Sofia Operasyonu’nun dört aşaması olmuştur. Birincisi kaçakçılığa karşı birliklerin konuşlandırılmasıdır ve tamamlanmıştır. İkincisi uluslararası hukukla uyumlu olarak kaçakçılık amacıyla kullanılan araçların arama-takibi, ele geçirilmesi ve saptırma yoluyla engellenmesidir; uygun bir Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi kararı ve kıyı ülkelerinin onayı ile karasularına genişletilmesi zikredilmiştir. Üçüncü aşaması bu etkinliklerin, gene Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi kararı ve kıyı ülkelerinin onayı ile kıyı devletlerin topraklarına iletilmesidir. Dördüncü ve son aşama görevin tamamlanarak birliklerin geri çekilmesidir. Bu aşamalar arasındaki geçiş ile ilgili olarak kararlar asal bir AB organı olarak Avrupa Konseyi’nde alınmaktadır. Dördüncü ve son aşamanın nasıl gerçekleşeceği Afrika kıtasında küresel ekonomik ve siyasal düzenin adaletsizliğin ciddi ölçüde katkıda bulunduğu şiddet ve eşitsizlik sürdükçe hazin bir soru işareti olageldi.
Nitekim Sofia Operasyonu’nun yerini İrini Operasyonu’na bırakmasında da ana nedenlerden biri bu çerçevede düşünülebilecek Libya iç savaşı sorunsalı idi. Sofia Operasyonu uzun tartışmalar sonunda 31 Mart 2020’de sona ererek yerini İrini Operasyonu’na bıraktı. Tartışmalarda ana nokta Libya sorunu idi ve nitekim etkinlikler giderek Libya’ya odaklandı. Birçok açıdan Avrupa’nın sorunlarından uzak olmak isteyen Britanya’nın parlamentosu da -hâlâ resmen AB üyesi olduğu 2017 yılında- Sofia Operasyonu’nun başarısız olduğunu çünkü kaçakçıları engelleyemediğini ve göçü durduramadığını, Libya’ya odaklanılması ve destek olunması görüşünü duyurdu. Nitekim Avrupa içinde de Avusturya, özellikle Macaristan’ın desteğiyle, Sofia Operasyonu’nun arama-kurtarma çalışmaları sonucu göçü çekici kıldığını ifade etti, üstelik AB yetkililerinin aksi yöndeki bilgilendirmelerine rağmen. Kurtarılan mültecilerin AB üye ülkelerine dağıtılıp dağıtılmayacağı ve bunun nasıl olacağı önemli bir soru olageldi. Özellikle de Sofia Operasyonu çerçevesinde bu dağıtımda asal yer olan İtalya aşırı derecede rahatsızdı, ki bu rahatsızlık aşırı sağı güçlendiren unsurlardan biri oldu. Nitekim İtalya da Avusturya ve Macaristan gibi arama kurtarmaya karşı olmak gibi ahlâken taşınması güç bir yükü bile açıkça üstlendi.
Sofia Operasyonu’nun Libya iç savaşına olumsuz etkilerde bulunduğu eleştirisi de ifade edilmekteydi zaten. Operasyonu sadece Libya’nın doğu kıyısına sınırlamak ve silah kaçakçılığını engellemek ana konu olmaya başlamıştı. İtalya’nın Libya siyaseti de eleştirildi, ve bu konuda İtalya-Almanya yakınlaşmasından, Libya’daki sorunda baştan beri aktif olan Fransa’nın bu bağlamdaki yeri, hatta Amerika Birleşik Devletleri’nin yeniden Libya’ya müdahil olması isteği bile tartışıldı.
Nihayetinde, ismi Yunancada barış demek olan İrini Operasyonu 31 Mart 2020 tarihinde üç yıllık süreyle başladı. AB’nin yeni bir Ortak Güvenlik ve Savunma Politikası operasyonu olarak ana amacı Birleşmiş Milletler silah ambargosunun uygulanmasını hava, uydu ve deniz araçları ile desteklemek olarak duyurulmuştur. Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin 2292 sayılı Libya’da silah ambargosu kararına da atıfta bulunulmaktadır. Buna ek olarak, Libya’dan petrol kaçakçılığına dair gözetleme ve bilgi toplama, insan kaçakçılığını havadan denetleme yoluyla engelleme ve Libya sahil güvenlik kuvvetleri ve donanmasını eğitme ve destekleme amaçları da zikredilmiştir. İnsan hakları ve uluslararası hukuk çerçevesinde mültecilere ne olduğu ise hazin ve vahim bir soru olmaya devam etmektedir.
Daha fazlası için:
Okuma Önerileri:
https://ecfr.eu/article/commentary_reboot_time_operation_sophia_and_italys_tortuous_libya_policy/ (Erişim Tarihi: 5 Şubat 2023).
İzleme Önerileri:
Dr. İnan Ruma, İstanbul Bilgi Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde görev yapmaktadır. Akademik derecelerini ODTÜ ve Paris-1 Panthéon-Sorbonne Üniversitesi’nden almıştır. Çeşitli dönemlerde Bosna Hersek ve Kosova’daki AGİT misyonlarında çalıştı. Ekonomi Politik, Balkanlar, Rusya, Avrasya ve artık kaçınılmaz hale gelen Türk Dış Politikası üzerine çalışmaktadır. Doğa ile uyumlu yaşamın, emeğin ve özgürlüğün esas olduğunu düşünüyor.
